ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಅಸಂಖ್ಯಾತ ಪುರಾತನ ದೇವಾಲಯಗಳಿವೆ. ವಿಭಿನ್ನ ಕೆತ್ತನೆ, ಕುಸುರಿ ಮತ್ತು ವಾಸ್ತುಶಿಲ್ಪ ಶೈಲಿಯಲ್ಲಿ ನಿರ್ಮಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿರುವ ದೇವಾಲಯಗಳನ್ನು ನಾವಿಲ್ಲಿ ನೋಡಬಹುದು. ಭಾರತದ ಶ್ರೀಮಂತ ಪರಂಪರೆ, ಸಂಸ್ಕೃತಿ, ಆಚಾರ-ವಿಚಾರವನ್ನು ಈ ದೇವಾಲಯಗಳು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುತ್ತವೆ. ಅತ್ಯಪೂರ್ವ ಕೆತ್ತನೆ ಕೆಲಸ ಮಾಡಿರುವ ಕಂಬಗಳು, ಮಂಟಪಗಳು, ಅದ್ಭುತ ಶೈಲಿಯ ಗೋಪುರಗಳು ನಿಬ್ಬೆರಗಾಗಿಸುತ್ತವೆ. ಪ್ರಪಂಚದಲ್ಲಿಯೇ ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕ ಮಟ್ಟದಲ್ಲಿ ಗುರುತಿಸಿಕೊಂಡ ಹಲವು ದೇವಸ್ಥಾನಗಳು ಕರ್ನಾಟಕ ರಾಜ್ಯದಲ್ಲಿವೆ. ಹಲವು ರಾಜವಂಶದ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಅತ್ಯದ್ಭುತ ದೇವಾಲಯಗಳು ನಿರ್ಮಾಣಗೊಂಡಿವೆ.
ಕರ್ನಾಟಕದ ಅತಿಪ್ರಸಿದ್ಧ ದೇವಸ್ಥಾನಗಳಲ್ಲಿ ಕರ್ನಾಟಕದ ಹಾಸನ ಜಿಲ್ಲೆಯ ಹಳೇಬೀಡಿನ ಹೊಯ್ಸಳೇಶ್ವರ ದೇವಸ್ಥಾನ ಕೂಡಾ ಒಂದು. ಹಳೇಬೀಡು ಶಿಲ್ಪಕಲೆಯ ನೆಲೆವೀಡು. ಇದು ಶಿವನಿಗೆ ಅರ್ಪಿತವಾದ ಐತಿಹಾಸಿಕ ದೇವಾಲಯವಾಗಿದೆ. ಇದನ್ನು ಹೊಯ್ಸಳೇಶ್ವರ ದೇವಸ್ಥಾನ, ಹಳೆಬೀಡು ದೇವಸ್ಥಾನ ಎಂದು ಕೂಡಾ ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ, ಹಳೇಬೀಡಿನ ಮೊದಲ ಹೆಸರು ದೋರಸಮುದ್ರ. ಕ್ರಿ.ಶ. 950ಕ್ಕೆ ಮೊದಲೇ ರಾಷ್ಟ್ರಕೂಟರ ದೊರೆ ಭಾವದೋರ ಎಂಬಾತ ಇಲ್ಲಿ ಕೆರೆಯನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಿ ರಾಜ್ಯಭಾರ ಮಾಡಿದ್ದರಿಂದ ಇದಕ್ಕೆ ದೋರಸಮುದ್ರ ಎಂದು ಹೆಸರು ಬಂದಿತ್ತು ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ. ಹೆಸರು ಹಳೆಯ ಬೀಡಾದರೂ, ಇಲ್ಲಿನ ಶಿಲ್ಪಕಲೆಗಳು ನವನವೀನ, ನಿತ್ಯನೂತನ. ಹಳೆಯ ಬೀಡಿನಲ್ಲಿ ಹಲವಾರು ಅತ್ಯಂತ ಸುಂದರ ದೇಗುಲಗಳಿವೆ.
ಹೊಯ್ಸಳ ರಾಜವಂಶದ ಹೊಯ್ಸಳೇಶ್ವರ ದೇವಾಲಯ
ಹೊಯ್ಸಳೇಶ್ವರ ದೇವಸ್ಥಾನವು ಹಾಲೆಬೀಡು, ಹಲೆಬೀಡು, ದೋರಸಮುದ್ರ ಎಂದೂ ಕರೆಯಲ್ಪಡುತ್ತದೆ. ಇದು 12ನೇ ಶತಮಾನದ ಹಿಂದೂ ದೇವಸ್ಥಾನವಾಗಿದ್ದು, ಭಾರತದ ಕರ್ನಾಟಕ ರಾಜ್ಯ ಮತ್ತು ಹೊಯ್ಸಳ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಹಿಂದಿನ ರಾಜಧಾನಿಯಾದ ಒಂದು ದೊಡ್ಡ ಸ್ಮಾರಕವಾಗಿದೆ. ಈ ದೇವಾಲಯವು ದೊಡ್ಡ ಮಾನವ ನಿರ್ಮಿತ ಸರೋವರದ ದಡದಲ್ಲಿ ನಿರ್ಮಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ. ಹೊಯ್ಸಳ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ರಾಜ ವಿಷ್ಣುವರ್ಧನರು ಈ ದೇವಾಲಯವನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಿದರು. ಇದರ ನಿರ್ಮಾಣ 1121 ಸಿಇನಲ್ಲಿ ಆರಂಭವಾಯಿತು ಮತ್ತು 1160 ಸಿಇನಲ್ಲಿ ಪೂರ್ಣಗೊಂಡಿತು. 14ನೇ ಶತಮಾನದ ಆರಂಭದಲ್ಲಿ, ಉತ್ತರ ಭಾರತದಿಂದ ದೆಹಲಿ ಸುಲ್ತಾನರ ಮುಸ್ಲಿಂ ಸೇನೆಗಳು ಹಳೆಬೀಡುವನ್ನು ಲೂಟಿ ಮಾಡಿತು.
40 ವರ್ಷಗಳ ಕಾಲ ದೇವಾಲಯ ನಿರ್ಮಾಣ ಕಾರ್ಯ
ಹಳೆಬೀಡಿನ ಹೊಯ್ಸಳೇಶ್ವರ ದೇವಾಲಯದ ನಿರ್ಮಾಣ ಕಾರ್ಯವು ಸುಲಲಿತವಾಗಿ ಸಾಗಿದ್ದು ವಿಷ್ಣುವರ್ಧನನ ಅಂತ್ಯಕಾಲದಲ್ಲಿ. ಈತನ ಮಗನಾದ ನರಸಿಂಹ ಬಲ್ಲಾಳನ ಆಸಕ್ತಿಯಿಂದಾಗಿ ಮಹೋನ್ನತ ಕಲೆಯ ನೆಲೆವೀಡೊಂದು ರೂಪುಗೊಂಡಿತು. ದೇವಾಲಯದ ಮೂಲ ಸ್ವರೂಪವನ್ನು ಕಟ್ಟಲು 40 ವರ್ಷಗಳು ಮತ್ತು ದೇವಾಲಯದ ಶಿಲ್ಪಕಲಾ ಕೆತ್ತನೆಯ ಕುಸುರಿ ಕೆಲಸವನ್ನು ಮುಗಿಸಲು 120 ವರುಷಗಳು ಬೇಕಾದವು. ವಿಷ್ಣುವರ್ಧನನ ಅಂತ್ಯಕಾಲದಲ್ಲಿ ಆರಂಭವಾಗುವ ದೇವಾಲಯದ ನಿರ್ಮಾಣ ಕಾರ್ಯವು ಹೊಯ್ಸಳರ ಕಡೆಯ ಅರಸ ವಿಶ್ವನಾಥ ಬಲ್ಲಾಳನ ಕಾಲದವರೆವಿಗೂ ಮುಂದುವರಿದಿತ್ತೆಂದು ಶಾಸನಗಳಿಂದ ತಿಳಿದುಬರುತ್ತದೆ.
ಹೊಯ್ಸಳೇಶ್ವರ ದೇವಸ್ಥಾನವು ಅವಳಿ-ದೇವಸ್ಥಾನ
ಹೊಯ್ಸಳ ವಂಶ ಸುಮಾರು ಕ್ರಿ.ಶ. 1000ದಿಂದ ಕ್ರಿ.ಶ. 1346ರ ವರೆಗೆ ದಕ್ಷಿಣ ಭಾರತದ ಕೆಲ ಭಾಗಗಳನ್ನು ಆಳಿದ ರಾಜವಂಶ. ಹೊಯ್ಸಳೇಶ್ವರ ದೇವಸ್ಥಾನವು ಅವಳಿ-ದೇವಸ್ಥಾನ, ಅಥವಾ ದ್ವೈಕುಟಾ ವಿಮಾನಾ ಅಂದರೆ ಎರಡು ದೇವಸ್ಥಾನಗಳು ಒಂದೇ ಗಾತ್ರದಲ್ಲಿರುವ ದೇವಸ್ಥಾನ. ಹೊಯ್ಸಳೇಶ್ವರ ಮತ್ತು ಶಾಂತಲೇಶ್ವರ ಎರಡರ ಗರ್ಭಗುಡಿಯೂ ಶಿವ ಲಿಂಗವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಮುಖ್ಯ ದೇವಸ್ಥಾನಗಳ ಪೂರ್ವ ಭಾಗದಲ್ಲಿ ಎರಡು ಸಣ್ಣ ದೇವಾಲಯಗಳಿವೆ, ಪ್ರತಿಯೊಂದೂ ಕುಳಿತಿರುವ ನಂದಿ. ದಕ್ಷಿಣ ನಂದಿ ದೇವಾಲಯದ ಪೂರ್ವಕ್ಕೆ ಒಂದು ಸಣ್ಣ ಲಗತ್ತಿಸಲಾದ ಸೂರ್ಯ ಮಂದಿರವಿದೆ, ಅಲ್ಲಿ ನಂದಿ ಮತ್ತು ಗರ್ಭಗುಡಿಗೆ ಎದುರಾಗಿ 7 ಅಡಿ ಎತ್ತರದ ಸೂರ್ಯ ಪ್ರತಿಮೆ ಇದೆ.
ದೇವಾಲಯದ ಹೊರಗಿನ ಗೋಡೆಗಳ ಸುತ್ತಲೂ 15 ಅಡಿ ಅಗಲವಿದೆ, ಇದು ಪವಿತ್ರ ಸ್ಥಳಗಳ ಸುತ್ತಳತೆ ಮುಗಿದ ನಂತರ ಪ್ರಲೋಭಕವಾಗಿದೆ. ಇದನ್ನು ಪ್ರದಕ್ಷಿಣಾ ಪಾಠ ಎಂದು ಸಹ ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ. ಸಣ್ಣ ದೇವಾಲಯಗಳು ಅದೇ ದೇವಸ್ಥಾನವನ್ನು ಮುಖ್ಯ ದೇವಸ್ಥಾನವೆಂದು ಹಂಚಿಕೊಳ್ಳುತ್ತವೆ. ದೇವಾಲಯಕ್ಕೆ ನಾಲ್ಕು ಪ್ರವೇಶದ್ವಾರಗಳಿವೆ.
ದೇವಾಲಯದ ಗೋಡೆಗಳಲ್ಲಿವೆ ಅದ್ಭುತ ಕೆತ್ತನೆಗಳು
ಈ ದೇವಸ್ಥಾನವು ಹೊಯ್ಸಳ ಶೈಲಿಯ ವಾಸ್ತುಶಿಲ್ಪದಲ್ಲಿದೆ. ದೇವಾಲಯದ ಹೊರಗೆ ನಂದಿಯ ವಿಗ್ರಹವಿದೆ. ದೇವಾಲಯದ ಗೋಡೆಗಳು ವಿವಿಧ ದೇವ, ದೇವತೆಯರುಗಳ, ನರ್ತಕಿಯರ, ಹಕ್ಕಿಗಳ ಮತ್ತು ಪ್ರಾಣಿಗಳ ಕೆತ್ತನೆಗಳಿಂದ ಅಲಂಕೃತವಾಗಿವೆ. ದೇವಾಲಯದ ಗೋಡೆಯಲ್ಲಿ ಮಾವುತರನ್ನೊಳಗೊಂಡ 2,000 ಆನೆಗಳ ಕೆತ್ತನೆ ವಿಭಿನ್ನ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ನಿಂತಿವೆ, ಜತೆಗೆ ಕುದುರೆಗಳು, ಪೌರಾಣಿಕ ಸಂಕುಲ ಮತ್ತು ಹೂವಿನ ಲಕ್ಷಣಗಳೂ ಇವೆ. ದಕ್ಷಿಣ ಮತ್ತು ಪಶ್ಚಿಮ ಪ್ರವೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಕಲ್ಲಿನಲ್ಲಿ ಕೆತ್ತಿದ ದ್ವಾರಪಾಲಕರ ಚಿತ್ರಣವಿದೆ. ಬೆಟ್ಟದ ತುದಿಯಲ್ಲಿ ಒಂದು ಅರಮನೆಯಿದ್ದು ಮತ್ತು ನಂದಿಯ ವಿಗ್ರಹ, ಶಿವನ ರಥ ,ಇವು ದೇವಾಲಯದ ಸುತ್ತಮುತ್ತಲಿನ ಇತರ ಜನಪ್ರಿಯ ಆಕರ್ಷಣೆಗಳಾಗಿವೆ.
ಹಳೇಬೀಡು ದೇವಾಲಯ ಸಂಕೀರ್ಣದೊಳಗೆ ಭಾರತೀಯ ಪುರಾತತ್ವ ಇಲಾಖೆ ನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತಿರುವ ಪುರಾತತ್ವ ವಸ್ತು ಸಂಗ್ರಹಾಲಯವು ಹೊಯ್ಸಳ ಯುಗದ 1500 ಕ್ಕೂಹೆಚ್ಚು ಶಿಲ್ಪಗಳು ಮತ್ತು ಕಲಾಕೃತಿಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಈ ದೇವಾಲಯದ ನಿರ್ಮಾಣಕಾರ್ಯದಲ್ಲಿ ಇಪ್ಪತ್ತು ಸಾವಿರಕ್ಕಿಂತಲೂ ಹೆಚ್ಚು ಶಿಲ್ಪಿಗಳು, ಕಾರ್ಮಿಕರು ಕೈ ಜೋಡಿಸಿದ್ದರೆಂದು ಅಧ್ಯಯನಗಳಿಂದ ತಿಳಿದುಬಂದಿದೆ. ಇವೆಲ್ಲಕ್ಕೂ ಮಿಗಿಲಾಗಿ ಮುಖ್ಯ ವಾಸ್ತುತಜ್ಞನಿಂದ ದೇವಾಲಯದ ಮಾದರಿ ನಕ್ಷೆಯು ಸಿದ್ಧವಾಗಿರುತ್ತಿತ್ತು. ಅದರ ಅನುಸಾರವೇ ವರುಷಗಳ ಕಾಲ ನುರಿತ ಶಿಲ್ಪಿಗಳು ಕಾರ್ಯದಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಿದ್ದರು. ಕೆಲವು ವಿಗ್ರಹಗಳನ್ನು ಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಕೆತ್ತಿ ಜೋಡಿಸುತ್ತಿದ್ದರೆ, ಇನ್ನೂ ಕೆಲವನ್ನು ಜೋಡಿಸಿದ ನಂತರ ಕೆತ್ತಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು.
ದೇವಾಲಯದ ಈಶಾನ್ಯ ದಿಕ್ಕಿನಲ್ಲಿ ವಸ್ತುಸಂಗ್ರಹಾಲಯವನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಲಾಗಿದೆ. ಉತ್ಖನನದ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಸಿಕ್ಕಿರುವ ಅನೇಕ ವಿಗ್ರಹಗಳನ್ನು ಅವುಗಳ ವಿವರಣೆಯೊಂದಿಗೆ ಇಲ್ಲಿ ಸಂರಕ್ಷಿಸಿಡಲಾಗಿದೆ. ದೇವಾಲಯದ ನಿರ್ಮಾಣಕ್ಕೆ ಬಳಸಿರಬಹುದಾದ ಅನೇಕ ಆಯುಧಗಳನ್ನೂ ಸಹ ಇಲ್ಲಿ ನೋಡಬಹುದು. ಒಂದೆರೆಡು ತಾಮ್ರಶಾಸನಗಳು ಮತ್ತು ಹಲವಾರು ಶಿಲಾಶಾಸನಗಳಿವೆ.
-ಮಣಿಕಂಠ ತ್ರಿಶಂಕರ್, ಮೈಸೂರು.
